πανοπλία

Το σύνολο των κομματιών καθένα με διαφορετικό σχήμα, ανάλογα με το μέρος του σώματος για το οποίο προοριζόταν που χρησιμοποιούσαν στο παρελθόν για να προστατεύουν τον άνθρωπο ή το άλογο από τα χτυπήματα των όπλων του εχθρού. Η π. ή «αρματωσιά» χρονολογείται από τα αρχαιότατα χρόνια: αρχικά αποτελούνταν από δέρματα ζώων με πρωτόγονη επεξεργασία, έπειτα από δουλεμένα δέρματα και τελικά από μέταλλο. Το κύριο αμυντικό όπλο του αρχαίου πολεμιστή ήταν η ασπίδα, που αρχικά ήταν φτιαγμένη πιθανότατα από ένα απλό βοδινό τομάρι τεντωμένο πάνω σ’ ένα ξύλινο τελάρο. Η ασπίδα αυτή, που κάλυπτε ολόκληρο τον άνθρωπο, πήρε γρήγορα ημικυλινδρικό σχήμα και προστάτευε καλύτερα τον πολεμιστή· το κεφάλι προστατευόταν από μια δερμάτινη περικεφαλαία που είχε το σχήμα κουκούλας και συχνά προστάτευε και τον αυχένα. Στις επόμενες περιόδους (π.χ. στην κλασική εποχή) χρησιμοποιείται μια ασπίδα πολύ μικρότερη, με στρογγυλό σχήμα, και εμφανίζεται χάλκινος θώρακας· η περικεφαλαία γίνεται όλο και πιο μεγάλη και πλουτίζεται με κάλυμμα του τραχήλου, παραγναθίδες και κάλυμμα του προσώπου με τρύπες για τα μάτια. Στον ρωμαϊκό στρατό η π. ήταν φτιαγμένη από τέσσερα κομμάτια: περικεφαλαία, θώρακα, περικνημίδες και ασπίδα. Η ρωμαϊκή περικεφαλαία, που ήταν δερμάτινη ή μεταλλική, διέφερε από την ελληνική γιατί δε σκέπαζε το πρόσωπο. Ο θώρακας, που προοριζόταν για την προστασία του στήθους και της πλάτης και από τον 6o και τον 5o αι. κατασκευαζόταν από χάλκινα ελάσματα, έγινε κατόπιν σιδερένιος: ήταν φτιαγμένος από μετάλλινες λωρίδες που τυλίγονταν γύρω στο κορμί και εφαρμόζονταν πάνω σε λωρίδες από δέρμα πλάτους 5 εκ., οι οποίες, συναρμοσμένες η μία με την άλλη, προστάτευαν τον κορμό χωρίς να εμποδίζουν τις κινήσεις του. Οι περικνημίδες, που κατασκευάζονταν από λεπτά μεταλλικά ελάσματα, προστάτευαν αρχικά μόνο το μπροστινό μέρος κάθε ποδιού, αργότερα όμως εγκαταλείφθηκε η προστασία του αριστερού ποδιού, γιατί αυτό προστατευόταν από την ασπίδα. Η ασπίδα είχε κυρίως δύο σχήματα, στρογγυλό και τετράγωνο. Με τη διάλυση της αυτοκρατορίας, όλα όσα συνδέονταν μ’ αυτήν παρήκμασαν και ελάχιστες είναι οι πληροφορίες που έχουμε για τον αμυντικό εξοπλισμό των βαρβαρικών λαών. Την εποχή των πρώτων σταυροφοριών άρχισαν να διαδίδονται οι αλυσωτοί σιδερένιοι θώρακες, τα μανίκια των οποίων έφταναν ως τους καρπούς και οι περισκελίδες ως το γόνατο· στο πάνω μέρος του θώρακα ήταν προσαρμοσμένο ένα είδος κουκούλας, που σκέπαζε το κεφάλι. Ο θώρακας ήταν φοδραρισμένος και καπιτοναρισμένος και από κάτω ο ιππότης φορούσε ένα επίσης φοδραρισμένο πουκάμισο που χρησίμευε για να απαλύνει τα χτυπήματα. Η π. συμπληρωνόταν από μια μεγάλη ασπίδα και μια περικεφαλαία που φοριόταν κατά τη συμπλοκή πάνω από το περιλαίμιο. Η περικεφαλαία δεν είχε προσωπίδα, αλλά έφερε μπροστά ένα έλασμα που σκέπαζε τη μύτη, και από πίσω ένα πλατύτερο έλασμα που προστάτευε τον τράχηλο. Αργότερα μπήκαν σε χρήση και αλυσιδωτές μεταλλικές περικνημίδες και οι θώρακες έγιναν κοντύτεροι. Οι θώρακες αυτοί τον 13o αι. ζύγιζαν 12 έως 15 κιλά και προστάτευαν αποτελεσματικά τον άνθρωπο από τα μυτερά και κοφτερά όπλα, όχι όμως και από εκείνα που χτυπούσαν (ρόπαλα κ.ά.). Για να διορθωθεί το μειονέκτημα αυτό, έδεναν με λουριά έξω από τον θώρακα μετάλλινες πλάκες. Η συνήθεια αυτή οδήγησε κατά τον 14o αι. στη δημιουργία της π. με σιδερένια ελάσματα, η οποία αντικατέστησε τελείως τον αλυσιδωτό θώρακα· αυτός είχε ήδη στερηθεί από τον προηγούμενο αιώνα τα μανίκια του και η προστασία των χεριών εξασφαλιζόταν με μεταλλικά ελάσματα που είχαν κατάλληλους αρμούς. Έτσι φτάνουμε στην π. του 15ου αι., που δεν είχε στολίδια, αλλά ήταν κομψή και συνήθως κατασκευαζόταν στα μέτρα εκείνου που θα τη φορούσε. Αυτή κάλυπτε τον άνθρωπο από το κεφάλι ως τα πόδια και το βάρος της ξεπερνούσε συνήθως τα 25 κιλά· ήταν τέλεια συναρμολογημένη και η σκληρότητα του ατσαλιού από το οποίο ήταν φτιαγμένο το κάθε μέρος της εξασφάλιζε τον υψηλό βαθμό αντοχής της. Η περικεφαλαία ήταν ελαφριά, μικρή, διαμορφωμένη στο σχήμα του κεφαλιού και έφερε κινητή προσωπίδα, που επέτρεπε σε εκείνον που τη φορούσε να βλέπει καλά και vα αναπνέει ελεύθερα. Συχνά, αντί της περικεφαλαίας φορούσαν κράνος, που, αν και είχε προσωπίδα, άφηνε ακάλυπτο το κάτω μέρος του προσώπου: τότε ο λαιμός και το πιγούνι προστατεύονταν από περιλαίμιο που στηριζόταν στον θώρακα. Η π. ήταν φτιαγμένη από πολλά μέρη, που έφεραν χαραγμένο το όνομα του κατασκευαστή τους. Ακόμα και τα άλογα προστατεύονταν με π. από τις αρχές του 14ου αι. Από τα τέλη του 15ου αι. οι π. άρχισαν να εγκαταλείπουν την απλότητά τους, στολίστηκαν με χαράγματα και αραβουργήματα και οι κατασκευαστές τους προσπαθούσαν να τις κάνουν να μοιάζουν με στολές: ήδη στα τέλη του 15ου αι. ο θώρακας είχε γίνει ογκώδης, τα περιλαίμια είχαν μεγαλώσει και το σύνολο είχε χάσει την απλότητα και την αρχική αυστηρότητα της πανοπλίας. Οι π. του 16ου αι. δεν προορίζονταν όμως όλες για τον πόλεμο: υπήρχαν και εκείνες για τις κονταρομαχίες και ήταν βαρύτατες. Στο μεταξύ, από τον 16o αι., οπότε άρχισαν να χρησιμοποιούνται και να διαδίδονται τα πυροβόλα όπλα, οι κατασκευαστές π. αναζήτησαν νέες μορφές για να βελτιώσουν την αντοχή τους χωρίς να αυξήσουν το βάρος τους και προσπάθησαν να λύσουν το δύσκολο πρόβλημα του πάχους και του βαψίματος του ατσαλιού. Στην πραγματικότητα όμως οι π. που μπορούσαν v’ αντέξουν στα πυροβόλα όπλα είχαν ελάχιστη χρησιμότητα εξαιτίας του υπερβολικού βάρους τους (40-50 κιλά). Στην αρχή έπαψαν να τις χρησιμοποιούν για την προστασία του αλόγου, διατηρώντας μόνο το κάλυμμα που προστάτευε το κεφάλι του, και κατόπιν φρόντισαν σιγά σιγά να κάνουν ελαφρότερη την π. του ιππέα: κατάργησαν τις περικνημίδες και τα υποδήματα από σίδερο αντικαθιστώντας τα με ψηλές δερμάτινες μπότες, και αφαίρεσαν τα μανίκια· από τα γάντια κράτησαν μόνο το αριστερό, γιατί το δεξί προστατευόταν αρκετά από τον φυλακτήρα του σπαθιού. Ακόμα κι έτσι όμως η π. παράμενε ανυπόφορα βαριά, και, επιπλέον, ενώ τα πυροβόλα όπλα γίνονταν αποτελεσματικότερα, οι πρόοδοι της μεταλλουργίας δεν βελτίωναν ανάλογα την αντοχή των θωράκων: για τον λόγο αυτό οι π. εξαφανίστηκαν από τον 17o αι. και παρέμειναν μόνο η περικεφαλαία και ο θώρακας, που κι αυτά χρησίμευαν περισσότερο για στολίδια παρά για προστασία. Εξάρτημα πανοπλίας. Ιταλική πανοπλία (Μιλάνο, Πύργος, Σφόρτσα). Σκηνή από την αναβίωση μάχης των Μεσαιωνικών χρόνων (φωτ. ΑΠΕ). Πανοπλία του 16ου αιώνα. από την ιταλική Λομβαρδία. Πανοπλία θώρακα σε ρωμαϊκό γλυπτό. Έφιππος ιππότης με σιδερένια ολόσωμη πανοπλία. Στοιχεία πανοπλίας διαθέτει και το άλογο. Ιαπωνική πανοπλία από αλυσωτό σίδερο. Αλυσιδωτός σιδερένιος θώρακας (Πύργος, Σφόρτσα, Μιλάνο). Προστασία για ελέφαντα, που χρησιμοποιούσαν στην Ινδία. Η πανοπλία κάλυπτε και τα ζώα των πολεμιστών. (Λονδίνο, Οπλοθήκη του Πύργου). Πανοπλία. Η ασπίδα, σε διάφορα σχήματα, ήταν το κύριο αμυντικό όπλο του αρχαίου πολεμιστή. Εδώ, παράσταση οκτώσχημης ασπίδας, σε τοιχογραφία που αποκαλύφτηκε το 1970 στις Μυκήνες.

* * *

η / Α ιων. τ. πανοπλίη, ΝΜΑ [πάνοπλος]

1. το σύνολο τών αμυντικών και επιθετικών όπλων που φέρει επάνω του ένας πολεμιστής, ο πλήρης οπλισμός του: η ασπίδα, η περικεφαλαία, ο θώρακας, οι κνημίδες, το ξίφος και το δόρυ

2. μτφ. το σύνολο τών πνευματικών εφοδίων για την ευδοκίμηση κάποιου στη ζωή, για τη σταδιοδρομία του.